Herstelondersteuning

Verschillende dimensies van herstel kunnen helpen om de zorg zo in te delen dat zij aansluit bij het persoonlijke herstelproces van. Op basis van herstelverhalen stellen Dröes en Plooy (2010) dat herstelprocessen drie dimensies vast:

1. Herstel van gezondheid (of herstellen van ziekte)
2. Herstel van maatschappelijk functioneren
3. Herstel van de persoonlijke, psychologische identiteit

Internationaal wordt het CHIME-model veel gehanteerd (Leamy, M e.a., 2010). De letters van het model staan voor:

• Connectedness
• Hope
• Identity
• Meaning in life
• Empowerment

Elke indeling gaat echter mank omdat de samenhang van het persoonlijke proces erin ontbreekt. Al deze dimensies maken deel uit van het grotere en grillige herstelproces. Het is belangrijk om ons daarvan bewust te zijn. De enige die weet kan hebben van dat omvattende geheel, is de persoon zelf. Dit inzicht vormt de basis voor de beroepsmatige inzet van ervaringsdeskundigheid.

 Kenmerken van herstelondersteuning

1. Eigen regie in de zorg – Om persoonlijk herstel vorm te kunnen geven moet iemand uiteindelijk zelf kiezen en beslissen welke steun en zorg daarbij passen. Dat vraagt kennis van de mogelijkheden en ruimte om uit te proberen.
2. Gebruikmaken van ervaringskennis – De ontwikkeling van ervaringskennis is daarbij onmisbaar. De ervaringsdeskundige kan vanuit eigen ervaringen met ontwrichting en herstel bij dit proces ondersteunen. Herstelondersteunende zorg sluit met haar professionele kennis aan bij de ervaringskennis van haar cliënten en voorkomt daarmee het onnodig overnemen van verantwoordelijkheid.
3. Toegang tot goede zorg – Herstelondersteunende zorg heeft een flexibel aanbod. Wanneer een ingeslagen zorgpad bij nader inzien niet goed werkt, zoekt de zorgprofessional naar een ander aanbod. De beschikbaarheid van bewezen effectieve interventies is daarbij een voorwaarde. Deze flexibele aansluiting vraagt van hulpverleners veel aandacht. Instellingen moeten hun werknemers daarbij ondersteunen en de vrijheid geven om vanuit eigen regie te handelen.
4. Verbinding met de maatschappij – Herstellen doen mensen niet uitsluitend in de psychiatrie maar ook in de samenleving, in hun eigen omgeving. Het gaat er ook om dat ze hun eigen plek in de wereld (her)vinden. Wanneer mensen last hebben van een psychische aandoening en maatschappelijke rollen kunnen behouden – vrienden, familie, werk – raken ze niet geïsoleerd binnen de psychiatrie. Er ligt ook een preventieve taak voor de zorg om te voorkomen dat mensen maatschappelijke rollen verliezen. Zorgverleners moeten ruimte laten voor eigen regie en het nemen van risico’s die bij het leven horen.

Vrije ruimte

Vrije ruimte is een kernwaarde voor herstel en herstelondersteunende zorg. Bij herstel verwijst het naar de vrije ruimte die ieder mens in zich heeft om de eigen levenskracht te hervinden, eigen keuzes te maken, betekenis te geven en nieuwe mogelijkheden te zoeken en te vinden.
Vrije ruimte betekent ook de vrijheid om binnen de bestaande machtsverhoudingen de bakens te verzetten en ruimte te maken voor kracht en invloed van mensen met een psychiatrische achtergrond waar die nu nog niet is. ( Handreiking voor de inzet van ervaringsdeskundigheid vanuit de geestelijke gezondheidszorg (2012): Het betekenisveld van herstel.)

Ervaringsdeskundigheid

Mensen zijn zelf logischerwijs deskundig wat hun eigen ervaringen betreft. Hier bedoelen we met de term ervaringsdeskundigheid echter de beroepsmatige inzet van ervaringen voor herstel en herstelondersteuning. Ervaringsdeskundigen spelen daarmee een belangrijke rol bij individuele herstelprocessen, de inrichting van herstelondersteunende zorg en emancipatie.

Herstelervaring inzetten voor anderen

De ervaringsdeskundige heeft het vermogen ontwikkeld om met de eigen herstelervaring voor anderen ruimte te maken voor herstel. Dat betekent het volgende:

• De ervaringsdeskundige zet de eigen ervaringen met een ontwrichtende aandoening en herstel in om anderen te ondersteunen bij het vinden of maken van ruimte voor hun persoonlijk herstelproces. De inbreng van de persoonlijke hersteldimensies onderscheidt een ervaringsdeskundige van reguliere hulpverlenende disciplines.
• De ervaringsdeskundige zet de eigen ervaringen van stigmatisering en empowerment in om een bijdrage te leveren aan het bevorderen van een herstelondersteunende (maatschappelijke) omgeving en herstelondersteunende zorg. Deze beargumenteerde inbreng voor de inrichting van herstelondersteunende zorg onderscheidt zich van andere disciplines (beroepscompetentieprofiel Ervaringsdeskundigheid, 2013).

Twee pijlers van ervaringsdeskundigheid

De beroepsmatige inzet van ervaringsdeskundigheid rust op twee pijlers.

1. Methodische zelfhulp – De ervaringsdeskundige faciliteert anderen in het herstelproces en het verkennen van eigen ervaringen. Dit gebeurt vaak met methoden die in een groep worden aangeboden. De inbreng van de eigen ervaringen van zowel ervaringsdeskundigen als deelnemers inspireert ieders eigen zoektocht naar herstel. Voorbeelden zijn Herstellen doe je Zelf, Herstel, Empowerment en Ervaringsdeskundigheid (HEE)-werkgroepen en Wellness Recovery Action Plan (WRAP).
2. Emancipatie – Dit omvat het doorbreken van stigmatisering en het bevorderen van empowerment en meedoen in de samenleving (inclusie). Stigmatisering op grond van vooroordelen over ‘de psychiatrische aandoening’ ondermijnt herstel van eigenwaarde, van maatschappelijke rollen en van inclusie. Het leidt tot versteende machtsverhoudingen in de zorg en in de samenleving. Empowerment is de tegenhanger van stigmatisering. Bij een proces van empowerment worden grenzen verlegd die groei en eigen kracht in de weg zaten. Het kan gaan om grenzen in jezelf, maar ook om grenzen die de zorg of de samenleving trekt.

Soms zijn stigmatisering en empowerment heel zichtbaar. Soms zijn ze heel subtiel. Het effect van stigmatisering en empowerment leer je vooral van binnenuit kennen. Ervaringsdeskundigen hebben beide aan den lijve ondervonden. Het delen van de inzichten is dan ook een voorwaarde om de bestaande machtsverhoudingen te doorbreken en ruimte te maken voor herstel, eigen regie en inclusie.

Drie kerntaken van ervaringsdeskundigen

De twee pijlers zijn vertaald naar drie kerntaken voor ervaringsdeskundigen (Beroepscompetentieprofiel Ervaringsdeskundigheid; GGZ Nederland 2022):

1. Ondersteuning bij individuele herstelprocessen.
2. Inrichting van herstelondersteunende zorg.
3. Emancipatoire beïnvloeding van de maatschappelijke processen gericht op het tegengaan van stigma(tisering) en het creëren van maatschappelijke kansen.

Herstelacademies

Een herstelacademie is een plek met een aanbod van educatie en zelfhulp gericht op herstel van welbevinden in en na psychische ontwrichting. De herstelacademie biedt de deelnemers vrije ruimte zelf te kiezen uit het aanbod – los van ieders achtergrond en doel. De deelnemers kunnen hun persoonlijke vragen rond pijn, existentie, zingeving, ontwikkeling, inclusie en groei verkennen. De herstelacademie wordt georganiseerd door ervaringsdeskundigen op basis van peer-support. De ontmoeting met peers is een hoopgevende manier om samen te zoeken naar wat voor ieder belangrijk is. De uitgangspunten zijn gelijkwaardigheid en de uitwisseling van eigen ervaringen.

Herstelacademies

• Enik Recovery College
• FAMEUS
• Haarlem en Meer
• Herstelwerkplaatsen
• Markieza

Over herstelacademies in Nederland werd door de Werkplaats Herstelondersteuning een brochure gemaakt:

Titel

Herstelacademie: vrijplaats voor eigen ontwikkeling

Jaar van uitgave

2017

Auteurs

Dienke Boertien en Kristien Harmsen

Uitgever

Werkplaats Herstelondersteuning

Downloaden

Literatuur herstelondersteuning en ervaringsdeskundigheid

• Anthony, W.A. (1993). Recovery from mental illness: the guiding vision of the mental health system in the 1990s. Psychosocial Rehabilitation Journal, 16 (4), 11-23.
• Bakel, M. van & Boertien, D. (2011). Ervaringsdeskundigheid (1), met antwoord van A. Weerman & A. Schuitema. MGv, 6, 813 – 16.
• Bergh, B. van der. (2012). De stem van het symptoom. Over de context van de stoornis en de stoornis van de context. In: Tijdschrift voor Rehabilitatie en herstel 04-2012, p. 34-53. Amsterdam: Uitgeverij SWP.
• Boertien, D. & Rooijen, S. van (2011). Ervaringskennis in de ggz: een noodzaak. In S. van Rooijen & J. van Weeghel (red.) (2011), Jaarboek Psychiatrische rehabilitatie 2010-2011 (pp. 35-47). Amsterdam: uitgeverij SWP.
• Boertien, D., Bakel, M. van & Weeghel, J. van (2012). Wellness Recovery Action Plan in Nederland – Een herstelmethode bij psychische ontwrichting. MGv, 5, 276-84.
• Boertien, D. & Harmsen, K. (2018) Goede praktijken van herstelondersteunende zorg. Utrecht: Werkplaats Herstelondersteuning.
• Boevink, W. (red.) (2006). Verhalen van herstel. Utrecht: Trimbos-instituut.
• Boevink, W. (2009). Lijfsbehoud, levenskunst en lessen om van te leren. HEE-gesch(r)ift. Utrecht: Trimbos-instituut.
• Bogert, I., Bogert, G. & Sitvast, J. (2012). Kijk mij nou, herstel in beeld. Gerselaar: Herstel4U.
• Boumans, J. & Weeghel, J. van (2010). A literature review on stigma research in the Netherlands. National report for ASPEN WP4. Utrecht: Kenniscentrum Phrenos.
• Boumans, J. (2012). Tussen regie en repressie, een verslag van een verkenning van het concept empowerment. Tijdschrift voor Rehabilitatie, 1, 28-43.
• Corrigan, P.W. (2011). Strategic stigma change (SSC): Five principles for social marketing campaigns to reduce stigma. Psychiatric Services, 62, 824-826.
• Cook, J.A., Copeland, M.E., Jonikas, J.A., Hamilton, M.M., Razanno, L.A., Grey, D.D., Floyd, C.B., Hudson, W.B., Macfarlane, R.T., Carter, T.M. & Boyd, S. (2012). Results of a Randomized Controlled Trial of Mental Illness Self-management Using Wellness Recovery Action Planning. Schizophrenia Bulletin Advance Access, march 14th 2011. Schizophrenia Bulletin, 38 (4), 881-91.
• Cook, J.A., Copeland, M.E., Jonikas, Goldrick, V., J.A., Hamilton M.M., f Illinois at Chicago Razzano, L.A., Grey, D.D., Burke, L., Steigman, P.J., Carter, T.M. Pamela J. Steigman, Dennis D. Grey, Larisa Burke, (2013) Impact of Wellness Recovery Action Planning on Service Utilization and Need in a Randomized Controlled Trial. Psychiatric Rehabilitation Journal 2013, Vol. 36, No. 4, 250–257.
• Copeland, M.E. (1997). Wellness Recovery Action Plan. Brattleboro VT: Peach Press. Copeland, M.E. & Mead, S. (2004). Wellness Recovery Action Plan & [woordenlijst term=”peer-support”]Peer Support[/woordenlijst]. Personal, Group and Program Development. Brattleboro VT: Peach Press.
• Deegan, P. (1993). Recovering our sense of value after being labeled mentally ill. Journal of Psychosocial Nursing, 31 (4), 7-11.
• Dam, C. van (2012). Het Trefpunt in De Bilt, beschrijving van de good practice. Utrecht: Movisie.
• Davidson, l., Drake, R.E., Schmutte, T., Dinzeo, T. & Andres-Hyman, R. (2009). Oil and Water or Oil and Vinegar? Evidence-Based Medicine Meets Recovery. Community Mental Health Journal, 45, 323-32.
• Dröes, J. & Plooy, A. (2010). Herstelondersteunende zorg in Nederland: een vergelijking met Engelstalige literatuur. Tijdschrift voor Rehabilitatie 19 (2), 6-17.
• Dröes, J. (2011). Ondersteuning van herstel in de eerste fasen van schizofrenie. Tijdschrift voor Rehabilitatie, 2, 6-19.
• Erp, N. van, Hendriksen-Favier, A., Hoeve, M. & Boer, M. (2008). Werken met Begeleiders in de GGZ met Ervaringsdeskundigheid, een onderzoek naar voordelen, valkuilen en belangrijke condities voor de inzet en scholing van BGE-ers. Utrecht, Trimbos-instituut.
• Erp, N. van, Wezep, M. van, Meijer, A., Henkens, H. & Rooijen S. van (2011). Werk en opleiding voor ervaringsdeskundigen, transitie-experiment Eindhoven. Utrecht: Trimbos- instituut.
• Erp, N. van, Rijkaard, A.M Boertien, D., Bakel, M. van & Rooijen, S. (2012). Vernieuwen- de inzet van ervaringsdeskundigheid LIVE, Evaluatieonderzoek in 18 GGZ-instellingen. Utrecht: Trimbos-instituut – Kenniscentrum Phrenos.
• Geekie, J., Randal, P., Lampshire, D., Read, J. (red.) (2011). Experiencing Psychosis, personal and professional perspectives. Hove: Routledge.
• Gestel-Timmermans, J.A.W.M. van (2011). Recovery is op to you; evaluation of a peer run course. Tilburg: Universiteit van Tilburg.
• GGZ Nederland (2009). Naar herstel en burgerschap, visie op de (langdurige) zorg aan mensen met ernstige psychische aandoeningen. Amersfoort: GGZ Nederland.
• Goei, L. de, Plooy, A. & Weeghel, J. van (2006). Ben ik goed in beeld, handreiking van stigma en discriminatie wegens een psychische handicap. Utrecht: Trimbos-instituut.
• Hendriksen-Favier, A., Nijnens, K. & Rooijen, S. van (2012). Handreiking voor de implementatie van herstelondersteunende zorg in de ggz. Utrecht: Trimbos-instituut.
• Henkens, H., Hof, R. van ‘t, Jacobs, H. Kooijman, H. & Valk, I. (1996). Werkboek en handleiding herstellen doe je zelf. Tilburg: Kenniscentrum Zelfhulp en Ervaringsdeskundigheid.
• Kal, D. (2010). Kwartiermaken, werken aan ruimte voor mensen met een psychiatrische achtergrond. Uitgave in eigen beheer. Eerdere uitgaven Uitgeverij Boom (2001, 2002).
• Klaassen, HW. & Hasert, M. (2010). Familie-ervaringsdeskundigheid in een FACT-team. Tijdschrift voor Rehabilitatie, 19 (2), 50-62.
• Karbouniaris, S. (2010). Het trefpunt in beeld, waar verhalen een stem krijgen. Zeist: Kwintes.
• Lauveng, A. (2007). Morgen ben ik een leeuw, hoe ik mijn schizofrenie overwon. Amsterdam: Arbeiderspers. Oorspronkelijke Noorse uitgave: 2005.
• Leamy, M., Bird, V., Le Boutillier, C., Williams, J., & Slade, M. (2011). Conceptual framework for personal recovery in mental health: Systematic review and narrative synthesis. The British Journal of Psychiatry, 199, 445–452. http://dx.doi.org/10.1192/bjp.bp.110.083733
• Lester, H., Marshall, M., Jones, P., Fowler, D., Amos, T., Khan, N. & Birchwood, M. (2011). Views of young people in early intervention services for first-episode psychoses in England. Psychiatric Services, 62, 882-87.
• Link, B.G. & Philan, J.C. (1998). The labeling theory of mental disorder (II): The consequences of labeling. In A. Horwitz & T. Scheid-Cook, T. (Eds), The sociology of mental health (pp. 362-376). Cambridge: Cambridge University Press. Lippett, M. (1987).
• Muis, M. & Berg, M. van den, (2011). Meer dan dat… 10 portretten van mensen met schizofrenie. Amsterdam: Tobi Vroegh.
• Mead, M., Hilton, D. & Curtis, L. (2001). [woordenlijst term=”peer-support”]Peer Support[/woordenlijst]: A Theoretical Perspective. Psychiatric Rehabilitation Journal, 25, 134-41.
• Niewijk, A., Siteur, K., Smits K. & Vergeer, A. (red.) (2012). Over leven, de rol van perspectief, regie en zingeving bij herstel. Zeist: Kwintes.
• Plooy, A. (2009). Ervaringsdeskundige is in de eerste plaats bondgenoot. Psy, 5, 36-7.
• Read, J., Os, J. van, Morrison, A.P., Ross, C.A. (2005). Childhood trauma, psychosis and schizophrenia. Acta Psychiatrica Scandinavica, 112, 330-50.
• Resnick, S.G., Fontana, A., Lehman, A.F. & Rosenheck, R.A. (2005). An empirical conceptualization of the recovery orientation online science@direct. Schizophrenia Research, 75, 119-28.
• Ridgway, P. (1999). Deepening the mental health recovery paradigm, defining implication for practice. A report of the recovery paradigm project. Lawrence: University of Kansas School of Social Welfare.https://www.kenniscentrumphrenos.nl/wp-admin/post.php?post=33&action=edit
• Romme, M., Escher, S., Dillon, J., Corstens, D. & Morris, M. (2009). Living with Voices; 50 stories of recovery. Ross-on-Whye: PCCS Books.
• Schmidt, L. T., Gill, K.J., Pratt, C.W., & Solomon, P. (2008). Comparison of service outcomes of case management teams with and without a consumer provider. American Journal of Psychiatric Rehabilitation, 11(4), 310-329.
• Shiers, D., Rosen, A. & Shiers, A. (2009). Perspectives in Early Intervention, Beyond early intervention: can we adopt alternative narratives like ‘Woodshedding‘ as pathways to recovery from schizophrenia? Psychiatry, 3, 163-71.
• Simpson, E.L. & O House A. Involving users in the delivery an evaluation of mental health services: systematic review British medical Journal volume 325; 1265, November 2002.
• Strauss, J.S., Hafez, H., Lieberman, P. & Harding C.M. (1992). The person-key to understan-ding mental illness: towards a new dynamic psychiatry III. British Journal of Psychiatry, 161 (suppl. 18), 19-26.
• Thornicroft, G. (2007). Shunned, discrimination against people with mental illness. Oxford: Oxford University Press.
• Timmer, H. & Plooy, A. (2009). Weten over leven, ervaringskennis van mensen met langdurende psychische aandoeningen. Amsterdam: uitgeverij SWP.
• Visser, G. (1998). De druk van de beleving. Filosofie en kunst in een domein van overgang en ondergang. Nijmegen: uitgeverij SUN.
• Visser, G. (2008). Gelatenheid, Gemoed en hart bij Meister Eckhart. Nijmegen: uitgeverij SUN.
• Visser, G. (2009). Niets cadeau, een filosofisch essay over de ziel. Nijmegen: Valkhof Pers.
• Visser, G. (2011). Water dat zich laat oversteken, verkenningen in het stroomgebied van beleving en gelatenheid. Amsterdam: Sjibbolet.
• Vught, M., Kroon, H., Delespaul, P. & Mulder, C. (2012). Consumer-Providers in Assertive Community Treatment Programs: Associations With Client Outcomes. Psychiatric Services, 63 (5), 477-81.
• Weeghel, J. van (2010). Verlangen naar volwaardig burgerschap; maar wat doen we in de tussen- tijd? Oratie uitgesproken bij het aanvaarden van het ambt van bijzonder hoogleraar Rehabilitatie en participatie van mensen met ernstige psychische aandoeningen aan de universiteit van Tilburg. Tilburg: Universiteit van Tilburg.
• Weeghel, J. van, Zelst, C. van, Boertien, D., & Hasson-Ohayon, I. (2019). Conceptualizations, Assessments, and Implications of  Personal Recovery in Mental Illness: A Scoping Review of Systematic Reviews and Meta-Analyses. Psychiatric Rehabilitation Journal. Advance online publication. http://dx.doi.org/10.1037/prj0000356
• Weerman, A., Schuitema, Berends, Y., Kan, J. & Dooremolen, A. van (2011). GGZ-ervarings- kennis in de reguliere SPH-opleiding. MGv, 5, 330-44.
• Wright-Berryman, J., McGuire, A. & Salyers, M. (2011) A review of consumer-provided services on assertive community treatment and intensive case management teams: implications for future research and practice. Journal of the American Psychiatric Nurses Association, 17, pp. 37-44.