“Voor het eerst in 20 jaar heb ik een eigen koelkast.” De man die dit vertelt in de woonkamer van De Thuiskomst in Amsterdam woonde jarenlang in een psychiatrische kliniek. Nu heeft hij een eigen plek. In een bijzondere woonvorm die alleen kan bestaan dankzij domeinoverstijgende samenwerking. Waar ook zorginkoop steeds meer oog voor heeft.

Een klein deel van de mensen met ernstige psychiatrische problematiek die jarenlang behandeld worden in een langdurig klinische setting, heeft geen uitstroomperspectief. Voor hen bestaat er in Nederland nauwelijks een échte woonplek. De Thuiskomst in Amsterdam is een zeldzame uitzondering, ontstaan uit intensieve samenwerking tussen ggz-instelling Arkin en woonzorgaanbieder HVO-Querido. Tegelijk werkt zorgkantoor Zilveren Kruis landelijk met gemeenten en zorgaanbieders aan inzicht in wat er aan complexe zorg nodig is. Beide niveaus laten zien: domeinoverstijgende samenwerking is voorwaarde om bij complexe zorg van een bed in de kliniek naar een thuis te komen.

Grootst gemene deler: woonzorg

Om passend aanbod te organiseren voor mensen met complexe zorgvragen, inventariseerde Zilveren Kruis vraag en aanbod in de Regiokaart Complex. “We zien met de openstelling van de Wlz voor de ggz enkele voorzichtige stapjes naar samenwerking”, vertelt Daan Russchen, senior zorginkoper bij Zilveren Kruis zorgkantoor. “Maar het gaat niet snel en enkele essentiële onderdelen ontbreken in het zorgaanbod. Alsof bepaalde thema’s worden vermeden, omdat mensen het moeilijk vinden om daarover in gesprek te gaan.”

Tekorten in kaart brengen

Samen met brancheorganisaties en zorgaanbieders bracht Zilveren Kruis daarom systematisch 9 zorgthema’s in kaart: van passend aanbod tot samenwerking tussen partijen en noodzakelijke voorzieningen. Dit deden ze in 9 van de 11 zorgkantoorregio’s, met gecontracteerde ggz-aanbieders, soms gehandicaptenorganisaties en gemeenten.

Landelijk kwamen 3 tekorten naar boven:

• woonplekken voor mensen met een Wlz GGZ W5-indicatie (de hoogste zorgzwaarte)
• psychiatrische verpleeghuiszorg en
• prikkelarme voorzieningen, zoals Skaeve Huse.

De aanpak leidt tot concrete oplossingen. Nieuwe aanbieders melden zich met plannen voor psychiatrische verpleeghuiszorg. Time-out-voorzieningen ontstaan voor situaties tussen een medische crisis en een wooncrisis. “Het leidt tot kennisopbouw en intensivering van samenwerking”, aldus Russchen.

Een mooi voorbeeld van een woonvoorziening die inspeelt op de gesignaleerde Wlz GGZ W5-behoefte is De Thuiskomst in Amsterdam.

De Thuiskomst: kleinschalig wonen na jarenlange kliniek

In Amsterdam opende in april 2023 De Thuiskomst, een woonvoorziening voor 10 mensen die bij Arkin langdurig klinisch verbleven zonder uitstroomperspectief. “Dit zijn mensen die tussen de 5 en meer dan 25 jaar onafgebroken in een kliniek verbleven”, vertelt psychiater Mariken de Koning van specialistische ggz-instelling Arkin. “Voor deze groep bestond er in het Nederlandse zorglandschap geen passende woonvoorziening.”

Anders dan in de verpleeghuiszorg en gehandicaptenzorg, komt in de ggz gesloten wonen bijna niet voor. “We noemen dat een klinische opname”, legt De Koning uit. In de ggz is de gedachte dat herstel altijd mogelijk is. Dat maakt het moeilijk te accepteren dat mensen langdurig gesloten moeten wonen. “Bijna al onze patiënten die langdurig in klinieken verblijven, stromen uit naar beschermd wonen.”

Voor die kleine groep die niet kan uitstromen, is er nu De Thuiskomst. 10 mensen wonen hier in een gewone woonwijk, met een warme woonkamer, eigen kamers en een tuin. Woonbegeleiders van HVO-Querido zorgen voor dagelijkse ondersteuning, terwijl het behandelteam van Arkin intensief betrokken blijft. Bewoners kunnen naar aangepaste dagbesteding op een zorgboerderij. Het belangrijkste verschil met de kliniek: dit is een definitieve woonplek waar ze mogen blijven.

Uitstroom naar regulier beschermd wonen lukt deze mensen niet. Bijvoorbeeld omdat sommigen verdwalen of niet uitkijken bij het oversteken, waardoor een gesloten deur nodig blijft. Of controle op middelengebruik is noodzakelijk, omdat het gebruik onmiddellijk tot psychose en gevaar leidt. Of mensen zijn heel angstig en hebben veel nabijheid nodig.

De Thuiskomst is succesvol

De woonvorm van De Thuiskomst is alleen mogelijk dankzij intensieve samenwerking tussen Arkin (behandeling) en HVO-Querido (woonzorg). “We besloten de behandeling te laten doen door een specialistisch team vanuit de kliniek, in plaats van een FACT-team”, vertelt De Koning. “Omdat de benodigde behandelintensiteit hoog blijft en ervaring met deze langdurig klinische groep helpend is.”

De resultaten zijn opvallend. Van de 10 plaatsingen is er maar 1 niet gelukt. “Die bewoner is terug naar langdurig verblijf in de kliniek. Wij dachten dat het vaker zou misgaan. We vonden het bij iedere bewoner die verhuisde heel spannend.”

9 van de 10 mensen wonen er nu succesvol. Het aantal dagen dat bewoners meedoen aan dagbesteding is enorm toegenomen. “Terwijl daar in de kliniek ook al veel aandacht voor was”, benadrukt De Koning. Het aantal heropnames is minder dan verwacht en ze zijn kort (1 tot 2,5 week). Er is minder verplichte zorg nodig. En voor het eerst in decennia gaan bewoners op vakantie. “Dit jaar gingen er 6 van de 10 mee. Vakanties zijn vanuit klinieken logistiek meestal niet haalbaar.”

Waarom het werkt

Ervaringsdeskundige Carola van Alphen, voorzitter van Anoiksis cliëntenvereniging voor mensen met psychosegevoeligheid en zelf woonachtig in WLZ instelling voor 24 uurszorg, vraagt zich af wat de succesfactoren zijn. De Koning: “Ik krijg veel meer tijd per cliënt dan de gemiddelde FACT-psychiater, omdat deze groep alleen hier kan wonen als de betrokkenheid vanuit de ggz groot blijft.”

Belangrijk is ook de afspraak dat bewoners bij crisis onmiddellijk een bed krijgen op een herstelkliniek van Arkin. “We hoeven niet langs de crisisdienst en niet langs beddencoördinatie. Beschermd wonen voorzieningen ervaren regelmatig dat als je vrijdagmiddag zit met gevaarlijk gedrag, de ggz niet thuis geeft. Niet expres, er is nu eenmaal schaarste aan bedden en personeel. Wij nemen iemand al op bij fase 2 van het signaleringsplan. In het verleden was er in fase 4 een geweldsincident. Daar wachten we niet op. Ik denk dat die heropnames daarom maar een week duren.”

Pedagogisch klimaat met veel regels

Wat ook helpt, is wat De Koning het ‘pedagogisch klimaat’ noemt. “We hanteren veel regels. We eten aan tafel, je moet je bord zelf in de vaatwasser zetten, de kamer moet netjes zijn. We lunchen niet met 10 boterhammen vol hagelslag, want dat is niet gezond.” Ze erkent dat dit schuurt met autonomie. “Deze aanpak werkt voor deze specifieke groep, maar vraagt voortdurend afweging tussen structuur en zelfbeschikking. Daarom kun je dit model ook niet op alle woonvoorzieningen plakken. Maar ik denk dat het hier een succesfactor is. Want deze groep is enorm gebaat bij duidelijkheid.”

Tot slot de samenwerking met een zorgboerderij. Een kwartiermaker vond een boer bereid zijn aanbod uit te breiden voor deze specifieke groep. “Er gaan nu ook twee cliënten mee die daar eigenlijk geen arbeid verrichten, maar alleen aanwezig zijn. Dat is ongebruikelijk. Maar wij vinden dat altijd beter dan dat zij continu op bed liggen. Zelf ervaren ze het als naar hun werk gaan.”

Samengevat zal vooral de warme aandacht, het terugkerend gevoel van eigenwaarde en de échte woonplek voor henzelf effectief bijdragen aan het succes.

Kwartiermaken voor herstel: wie bepaalt wat nodig is?

Hoe kijkt Carola naar het verhaal van de vorige sprekers? “Als bewoner van een WLZ-instelling vraag ik me af: wie bepaalt eigenlijk wat er ontbreekt in het aanbod? Zijn dat alleen cijfers, de GGZ die wil plaatsen, of ook naasten en wijzelf? Het succes van De Thuiskomst laat zien dat herstel verder kan komen als er ruimte en passende begeleiding is. Maar hoe borgen we dit voor de toekomst, financieel, in draagvlak in de wijk en in personeel? Juist voor deze groep is kwartiermaken nodig: zorgen dat er begrip en ruimte ontstaat in de samenleving. Dat betekent ook oog hebben voor talenten, zodat bewoners niet alleen worden gezien als ‘complex’, maar ook als mensen die iets waardevols bijdragen. En het betekent dat werken met deze doelgroep positief wordt neergezet. Alleen zo kunnen we samen verschil maken.”

Iedereen een eigen koelkast

Ter afsluiting deelden de 3 sprekers van het webinar hun dromen voor de toekomst van complexe zorg. Carola van Alphen: “Mijn droom is dat de mensen die complexe zorg krijgen en op zo’n locatie gaan wonen plus het begeleidend personeel zelf gevraagd wordt wat hun dromen zijn.”

Daan Russchen houdt het praktisch: “Vaak kijken we vanuit zorg naar wat mensen niet kunnen, om daar aanbod op af te stemmen. Maar cliënten zelf vinden vaak andere aspecten belangrijker. Zoals die cliënt op De Thuiskomst mij vertelde over zijn eigen koelkast, voor het eerst in 20 jaar. Mijn droom is daarom: iedereen een eigen koelkast en zelf een gat in je muur kunnen boren. Want dan pas woon je ergens echt.”

Mariken de Koning vat samen: “Ik zou graag willen dat er voor iedereen een woonplek is waar hij of zij de zorg kan ontvangen die nodig is. Op allerlei functioneringsniveaus. Dat iedereen ergens kan wonen waar hij thuis kan zijn.”

De Thuiskomst in Amsterdam is een mooi antwoord op een landelijk gesignaleerd tekort. Het verdient zeker navolging in andere regio’s.

Meer informatie

• Filmpje op YouTube over De Thuiskomst in Amsterdam en informatie op website HVO-Querido
• Lees meer over Regiokaart complex in artikel op website van VNG
• Inspiratiebundel woonvormen voor mensen met psychische kwetsbaarheid op website Platform 31
• Toelichting: wat is een FACT-team op website van F-ACT Nederland