Op 11 september promoveert klinisch psycholoog Yvonne de Jong op haar onderzoek naar vroegsignalering van psychose bij jongeren tussen 12 en 18 jaar. Haar bevindingen zijn hoopgevend: screening werkt ook bij adolescenten en kan voorkomen dat jongeren jarenlang onbehandeld rondlopen met psychotische klachten. Yvonne de Jong is een van de drijvende krachten van het Netwerk Vroege Psychose van Phrenos.

Interview door Laura Neijmeijer, onderzoeker Kenniscentrum Phrenos

“Ik krijg mensen van in de 50 in mijn spreekkamer die al jaren in de psychiatrie lopen en waar nog nooit iemand naar bijzondere ervaringen heeft gevraagd”, vertelt Yvonne de Jong vanuit haar praktijk bij TOPGGz EDIT in Den Haag. Als klinisch psycholoog en boegbeeld van het vroegsignaleringsteam psychose, ziet ze regelmatig mensen bij wie psychotische klachten eerder ontdekt hadden kunnen worden.

Hulpverleners vragen niet altijd naar bijzondere ervaringen, cliënten praten er zelden over uit schaamte of angst voor opname. “Cliënten zijn huiverig. Als ze het zien in het nieuws, dan gaat het vaak over mensen die moorden plegen”, vervolgt De Jong. “En soms overschaduwen andere problemen zoals trauma of middelengebruik de symptomen.”

Van volwassenen naar jongeren

Bij volwassenen is inmiddels wetenschappelijk aangetoond dat vroegsignalering effectief is. “We kunnen de helft van de psychoses voorkomen als we standaard screenen met een screener en een interview, en dan psycho-educatie en cognitieve gedragstherapie aanbieden.” Dit inzicht bracht De Jong op de logische vraag: als we dit bij volwassenen kunnen, waarom dan niet bij jongeren?

Stemmen horen die anderen niet horen, mensen of dingen zien die anderen niet zien, het gevoel hebben dat iedereen je in de gaten houdt, zijn voorbeelden van bijzondere ervaringen. Ze komen vaker voor bij jongeren. Soms tijdelijk en ze leiden niet altijd tot psychose.
Van psychose is sprake als dit soort ervaringen leidt tot verlies van contact met de werkelijkheid, lijden onder de ervaringen door de persoon zelf en/of de omgeving en aanzienlijke verstoring van het functioneren in het dagelijks leven.

Screening bij jongeren zou tot onnodige stigmatisering leiden. Maar De Jong ziet dit anders: “Moeten we jongeren dan laten lopen omdat het vaak voorkomt? Terwijl ze er last van kunnen hebben? En de ervaringen wel degelijk kunnen leiden tot psychose?”

Yvonne de Jong: een duizendpoot Yvonne de Jong werkt als klinisch psycholoog bij TOPGGz EDIT (PsyQ en MRC) in Den Haag. Daarnaast werkt zij als projectcoördinator psychosezorg bij EDIT-Youz, waarbij zij teams voor vroegdetectie van psychose opzet. Ze schreef het werkboek ‘Bijzondere ervaringen’ voor jongeren en is commissielid van Gedachten Uitpluizen. Ze werkte mee aan verschillende podcasts over bijzondere ervaringen bij jongeren. Ze is een van de drijvende krachten achter het Lerend Netwerk Vroege Psychose van Phrenos.

Onderzoek bij hulpzoekende jongeren

Voor haar proefschrift ‘Screenen op psychoserisico bij adolescenten’ onderzocht De Jong of vroegsignalering ook bij jongeren tussen 12 en 18 jaar mogelijk is. Ze nam de vragenlijst PQ-16 en een vervolggesprek (CAARMS), de screeningsmethode voor volwassenen, bij jongeren af en testte deze bij adolescenten die al onder psychiatrische behandeling waren bij YOUZ.

De cijfers zijn hoog. Van alle gescreende jongeren had ongeveer 42% een verhoogd risico op psychose en 8% haalde al de psychosedrempel.

“De belangrijkste conclusie uit mijn onderzoek is dat we kunnen detecteren. En dat we onderscheid kunnen maken tussen jongeren die psychotische klachten hebben of die last hebben van bijzondere ervaringen of bij wie de verschijnselen niet verontrustend zijn.” De Jong heeft er een mooie beeldspraak voor.

Krabbetjes en witvissen

“We vissen op witvissen. Maar er komen wat krabbetjes mee. Die krabbetjes zetten we snel weer terug. ”Een ‘krabbetje’ is een jongere die zegt: “Ja, ik hoorde een keer een stem, maar maak me er niet zo’n zorgen om.” Een ‘witvis’ daarentegen is een jongere die toch wel drie keer per week een stem hoort en daar bang voor is. Die krabbetjes zijn geen probleem, benadrukt De Jong: “We hebben een gesprekje. Het is niet dat we enorme injecties geven die pijn doen. We zeggen dan: dit is niet zo erg.” De jongeren zelf geven ook aan het fijn te vinden dat hun ervaringen normaal zijn.

Het interview als interventie

Het screeningsinterview zelf blijkt al therapeutische waarde te hebben. “Vergeet niet dat deze jongeren zich raar en bijzonder voelen. Maar dan zit daar een mevrouw met een klapper heel normaal te praten over wat ze zelf raar vinden. Dat maakt het gewoner. Volgens mij is dat voor die jongeren al een interventie, omdat ze dus niet anders zijn dan de rest.”

Waarschuwing chatbot-psychose

De opkomst van AI brengt nieuwe risico’s met zich mee. De Jong waarschuwt, mede op basis van ervaringen van mede-collega‘s, voor ‘chatbot-psychoses’: jongeren met bijzondere ervaringen die bevestiging zoeken bij AI-systemen. “Zo’n ChatGPT gaat dan meepraten door bijvoorbeeld te zeggen: ja, je bent inderdaad heel bijzonder. En jij bent degene die dit op moet lossen. En dat is natuurlijk niet oké, want dat kan het waanidee versterken.”

Werkboek en begeleiding

Voortbouwend op haar onderzoek ontwikkelde De Jong samen met collega’s een werkboek ‘Bijzondere Ervaringen’ voor jongeren en hun ouders. De reacties zijn veelzeggend: “Ze zijn onwijs blij. ‘Ik ben niet zo gek als ik dacht’, krijgen we terug. Of: ‘Ik ben blij dat ik weet dat het normaal is.’ ‘Ik weet nu dat het uit mijn hoofd komt.’”
Het werkboek biedt psycho-educatie over bijzondere ervaringen, legt neurologische processen uit en geeft praktische handvatten.

Urgentie voor actie

Het follow-up onderzoek benadrukt de urgentie: van de jongeren met een ultrahoog risicoprofiel wordt 10% binnen een jaar alsnog psychotisch als er geen behandeling op de bijzondere ervaringen plaatsvindt. “Waarom zouden we wachten tot die jongeren vastlopen in een psychose of erger nog, dat zij als volwassenen in die kleine groep terecht komen die in het nieuws komen, waar het helemaal misgegaan is met jarenlang opgebouwde wanen, terwijl wij op jonge leeftijd een gesprek kunnen voeren?”

De Jong pleit ervoor alle hulpzoekende jongeren in de jeugd-GGZ te screenen met dezelfde instrumenten als bij volwassenen, waarbij alleen de woorden ‘u’ worden vervangen door ‘jij’. “Ga behandeling onderzoeken, ga behandelen. Waarom wachten tot het te laat is?”

Download screeningslijst

Download de screeningslijst PQ 16 voor adolescenten op de website van Gedachten Uitpluizen

Lees meer

Goede zorg bij vroege psychose