28-8-2018 (door Kristien Harmsen)

Praten over suïcidaliteit in de spreekkamer van de behandelaar is al jaren een onderwerp van aandacht. In 2015 deed ZonMW een oproep voor onderzoeksvoorstellen op het gebied van suïcidepreventie. Diana van Bergen en Annemiek Huisman kregen subsidie toegekend voor hun onderzoek ‘The peer specialist possibilities for the recovery of suicidal care consumers’ (De ervaringsdeskundige: Mogelijkheden voor herstel van suïcidale zorggebruikers). In oktober sluiten zij het onderzoek na twee jaar af. Ter gelegenheid hiervan organiseren ze op 12 oktober 2018 in samenwerking met Kenniscentrum Phrenos het congres: Suïcidepreventie: de rol van de ervaringsdeskundige.

In onderstaand interview geeft Annemiek Huisman een inkijkje in het onderzoek en legt zij uit wat ervaringsdeskundigen voor ggz-teams zouden kunnen betekenen in de behandeling van suïcidaliteit. Het congres op 12 oktober is bedoeld om de dialoog hierover te openen en een impuls te geven aan verdere professionalisering op dit terrein.

Is het onderzoek ook samen met ervaringsdeskundigen opgezet?

‘In de projectgroep zitten drie ervaringsdeskundigen, vertelt Annemiek. ‘We hebben gekozen voor een kwalitatief onderzoek en hebben daarvoor 85 interviews gehouden met opleiders van ervaringsdeskundigen, studenten, ervaringsdeskundigen die werkzaam zijn in de ggz en aanverwante gebieden, met hulpverleners die werken met dit thema. Ook spraken we met ggz-gebruikers en vroegen hen of ze behoefte hebben aan contact met een ervaringsdeskundige over hun suïcidaliteit en wat hun eventuele ervaringen waren met dat contact.’

Wat zijn de belangrijkste uitkomsten van het onderzoek?

Alle geïnterviewden die zelf ooit suïcide overwogen, waren het erover eens: het is moeilijk om over je suïcidale gedachten of verlangens te praten. En wat een ‘goede’ reactie hierop is luistert nauw. Ervaringsdeskundigen die wij hebben gesproken denken dat zij op een andere manier in staat zijn contact te maken met cliënten, op basis van her- en erkenning. In het werk van ervaringsdeskundigen staat een gevoelsmatig of ervaringsniveau meer centraal en kunnen cliënten hun eigen tempo aangeven in hun herstelproces. Ook is er wellicht meer ruimte voor menselijk contact en warmte vanuit her- en erkenning; hieraan is vaak veel behoefte bij suïcidale cliënten die worstelen met gevoelens van eenzaamheid of wanhoop.

Geïnterviewde (voormalig) suïcidale personen gaven aan dat hulpverleners soms reageren op een manier die niet als heel handig of prettig werd ervaren. Mensen schoten in de kramp of in een redderrol; noteerden het alleen maar, of gingen risicolijstjes afnemen, zo was soms de ervaring.

Wat is het probleem? Waar lopen hulpverleners en cliënten vooral tegenaan?

Annemiek: ‘Wat vooral erg belangrijk is, is dat cliënten veel het ongemak zien bij hulpverleners rond hun doodswens. Zij zouden graag zien dat er meer ruimte komt in het contact om suïcidegedachten vrijelijk te mogen bespreken. Ook willen zij dat hun ambivalentie rond hun suïcidegedachten beter begrepen wordt, dus dat zij tegelijkertijd kunnen ervaren wel en niet dood te willen. Waar dus veel behoefte aan is, is een benadering waarin gedachten aan ‘dood willen’ mogen en dat dit besproken kan worden. Dat daar niet meteen in een soort hulpreflex geschoten wordt of erger, dat het veroordeeld wordt. Cliënten vertelden namelijk stigmatiserende reacties mee te maken, zowel bij zichzelf, hun naasten en in de hulpverlening. Zo vertelde een geïnterviewde cliënte dat haar hulpverlener vroeg of ze zich weer bezig had gehouden met haar ‘hobby’ nadat ze zichzelf gesneden had. Dat maakt dat er niet altijd goed contact tot stand komt over suïcidaliteit, terwijl daar wel veel behoefte aan is. Dit geeft leerpunten voor zowel hulpverleners als voor ervaringsdeskundigen.’

Kunnen ervaringsdeskundigen meer bieden?

‘De ervaringsdeskundigen, die zelf suïcidaal zijn geweest, hadden het gevoel dat zij een unieke invalshoek kunnen bieden. In het aangaan van contact, maar ook als het gaat om herstel na een suïcidale periode. Sommige cliënten waren zeer positief over het contact dat zij met een ervaringsdeskundige gehad hadden. Ze gaven aan dat dit zeker tot een vermindering van hun suïcidaliteit heeft geleid. Anderen zeiden echter dat zij zich ook door de ervaringsdeskundige niet echt gehoord voelden, dat de ‘klik’ er niet was of dat zij meer aan hun therapeut hebben gehad. Maar als het goed uitpakte bleek het contact met de ervaringsdeskundige vooral op gevoelsniveau betekenis te hebben. Dit neemt niet weg dat dat andere hulpverleners, zonder ervaring op dit gebied ook goed contact zouden kunnen maken. Mensen hebben behoefte aan menselijk contact, aan mensen die op een open vriendelijke manier naast je gaan staan, bij je blijven op een warme manier. De ervaringsdeskundige heeft hier wellicht meer ruimte en mogelijkheid toe, omdat die vaak meer tijd heeft en minder protocollair hoeft te werken.’

Zijn er ook dingen waar je alert op moet zijn als ervaringsdeskundige of als team?

‘Sommige ervaringsdeskundigen (in opleiding) noemden dat ze suïcidaliteit een moeilijk onderwerp vonden om te bespreken of dat ze op hun werk waren overbelast door hun contact met suïcidale anderen. Of hierdoor zelf waren uitgevallen. Ik heb ook over extreme voorbeelden gehoord gedurende de interviews van hoe het beter niet kan. Ervaringsdeskundigen die bijvoorbeeld geheimen gingen bewaren voor iemand of in situaties verzeild raakten waarbij hun eigen veiligheid in gevaar kwam.

Hoe denk je dat dat verbeterd kan worden?

In de gesprekken met opleiders bleek suïcidaliteit in de opleiding van ervaringsdeskundigen wel aan de orde te komen, maar in zeer beperkte mate. Daarom wordt op het congres een module gepresenteerd voor de opleidingen tot ervaringsdeskundige. Hierin probeer ik mogelijke dilemma’s te behandelen over omgang met je cliënt, je team, je houding, wat je beter wel en niet kunt doen als ervaringsdeskundige. Maar dit vraagt ook nog verdere discussie. In de ggz moet het gesprek gestart worden over hoe je inzet van ervaringsdeskundigheid vorm kunt geven en waar nodig verder kunt professionaliseren, hoe je in een team samen kunt werken, hoe je ervoor kunt zorgen dat de ervaringsdeskundige en de andere collega’s elkaar zo veel mogelijk aanvullen en kunnen verrijken.

Die dialoog kunnen we openen tijdens het congres Suïcidepreventie: de rol van de ervaringsdeskundige op 12 oktober.

>> het congres Suïcidepreventie: de rol van de ervaringsdeskundige, Utrecht, 12 oktober.