Meer dan de helft van de mensen met ernstige psychische problemen leeft onder de armoedegrens. En toch blijft bestaansonzekerheid in de ggz vaak een blinde vlek. Negen jaar lang liep Emine met psychische klachten rond. Behandelingen volgden elkaar op: gesprekken, antidepressiva, zelfs EMDR. Maar echt beter werd ze niet. Tot haar behandelaar drie eenvoudige vragen stelde: Heb je relatieproblemen? Heb je een verslaving? Heb je geldproblemen? Bij die laatste viel het stil.

Dit ervaringsverhaal stond centraal bij de workshop over bestaanszekerheid op de werkconferentie van Phrenos op 4 juni 2025. De workshop werd gegeven door Emine Alp, ervaringsdeskundige bij de Armoedecoalitie Utrecht, Natasja Vis, financieel specialist bij Lister, en Christine Kuiper, onderzoeker domeinoverstijgende samenwerking bij Phrenos.

Stapels ongeopende post

‘Ik zag mezelf niet als iemand in armoede,’ vertelt Emine. ‘We hadden schulden, ja. Maar we konden nog eten. We gingen soms zelfs met geleend geld op vakantie. In mijn hoofd was dat normaal.’

Totdat alles begon te wankelen. Stapels ongeopende post. Geen overzicht meer. Schuldgevoel tegenover haar kinderen. Een postnatale depressie die niet wegtrok. En uiteindelijk een totale crash tijdens therapie. Pas toen er iemand doorvroeg begon ze te begrijpen wat er aan de hand was. Niet alleen in haar hoofd, maar in haar leven. ‘De paniek kwam niet uit het niets. Er was geen buffer. De wasmachine ging stuk, de huur werd verhoogd. Alles voelde als een crisis. Ik leefde in een constante staat van overleven. Was ik ziek van de stress, of gestrest van de ziekte?’

De wisselwerking: psychische klachten en bestaansonzekerheid

Het verhaal van Emine laat zien dat psychische problemen doorgaans niet voortkomen uit één oorzaak. Een mix van persoonlijke eigenschappen (zoals aanleg en karakter), sociale omgeving (bijvoorbeeld de veiligheid van het gezin waar je uit komt, of je een sterk sociaal netwerk hebt of niet, de skills die je meekrijgt), maatschappelijke (omgeving waar je woont en de kansen die dat meebrengt) en economische omstandigheden (toegang tot werk, zekerheid om te kunnen rondkomen) spelen allemaal een rol. Dit zien we ook terug in de cijfers:

• Mensen met lage inkomens hebben ruim 1,5 keer meer kans op een stemmings- of angststoornis dan mensen met hoge inkomens.
• Bij langdurige bijstand stijgt het ggz-gebruik van 25% naar 35%.
• Schulden verhogen de kans op ggz-gebruik én maken behandelingen duurder en minder effectief.
• Wie onder de armoedegrens leeft, heeft vaker ernstigere klachten én wacht langer op behandeling.

Psychische problemen zijn dan ook niet altijd op te lossen met méér behandelingen vanuit de ggz. Soms is er juist of ook iets anders nodig.

Wat als we de juiste vragen stellen?

Financieel specialist Natasja Vis, werkzaam bij Lister, ziet het dagelijks: ‘De ggz focust vaak op de klachten, maar mist de context. Veel cliënten zitten muurvast door geldzorgen waar nooit naar gevraagd wordt. Terwijl de signalen er wel zijn: stress, slapeloosheid, uitval, schulden, angst om brieven open te maken, geen verwarming aan, schaamte.’

Wat als die vragen wél gesteld worden? Waar pieker je over? Wat gebeurt er als de huur omhoog gaat? Heb je nog een buffer als je koelkast kapotgaat?

‘Als je daar aandacht aan besteedt, verandert er iets,’ zegt Natasja. ‘Dan kunnen mensen de stap maken van overleven naar herstel.’

Van erkenning naar actie

Herstel begon voor Emine niet in de behandelkamer, maar bij overzicht. Een budgetcoach hielp haar inzicht te krijgen. Er kwam een schuldenregeling. Er ontstond meer grip. En langzaamaan kwam ook de rust.

‘We hadden 45.000 euro schuld. En ik wilde het zélf terugbetalen. Niet omdat het moest, maar omdat ik regie wilde. Elke euro gaf me kracht. Alles terugbetalen heeft me ontzettend trots gemaakt.’

De verandertheorie: tandwielen in beweging

Christine Kuiper, onderzoeker bij Phrenos: ‘De verandertheorie psychische problematiek is hierbij behulpzaam. Deze verandertheorie is binnen het Regiobeeld Psychische Problematiek ontwikkeld. Geen symptoombestrijding, maar inzicht in de hele context van iemands leven. In het centrum staat de inwoner. Daar omheen draaien tandwielen: bestaanszekerheid, sociale inclusie, samenhang in en kwaliteit van hulp. Als die tandwielen goed op elkaar aansluiten, biedt dit de beste kans op garantie van het voorkomen en verminderen van psychische problemen. Ze vormen als het ware de knoppen waar beleid en uitvoering aan kunnen draaien.’

Wat vraagt dit van de ggz?

Natasja heeft een aantal tips. ‘Allereerst is het belangrijk om de stress die bestaansonzekerheid of geldproblemen met zich meebrengen te erkennen. Let ook op signalen zoals ongeopende post en besef ook dat er schaamte kan spelen als het gaat om armoede als schulden. Praat erover, zonder oordeel. Want cliënten kunnen bijvoorbeeld bang zijn voor instanties. Zo kan er een diepe angst leven dat het erkennen van schulden ingrijpende gevolgen, zoals het verliezen van de kinderen, kan hebben. Een bekende zorgprofessional kan als veilige schakel in deze het verschil maken. De ggz hoeft ook echt niet alles zelf op te lossen, maar kan wel signaleren, verbinden en samenwerken. Zoek daarom actief de samenwerking op met sociale wijkteams en schuldhulpverlening. Zorg  daarnaast dat je zelf óók voldoende kennis in huis hebt om bestaansonzekerheid te signaleren. Daarnaast heb ik voor ggz organisaties ook een advies. Op veel plekken zijn sociaal werkers of functies zoals de mijne wegbezuinigd. Daarmee is veel kennis verloren gegaan. Investeer daarom in medewerkers met kennis van geldzaken. Zij zijn onmisbaar, ook om hun collega’s te helpen om zaken op dit vlak te doorbreken. Denk bijvoorbeeld aan het aanvragen van een fonds voor tweedehands fiets. Zodat iemand wél weer naar dagbesteding, werk of behandeling kan gaan. Dit soort oplossingen kunnen van grote betekenis zijn voor mensen die het OV niet kunnen betalen of liever overvolle bussen mijden maar geen geld hebben voor een fiets. Dit kan leiden tot een mooie doorbraak in de levens van mensen en betaalt zich uiteindelijk dubbel en dwars terug.’

Tot slot

Een integrale blik en structurele aandacht voor schulden, werk, wonen als onderdeel van zorg zijn essentieel om psychische problemen te voorkomen en te verminderen. Zoals Emine zegt: ‘Als iemand mij eerder naar geld had gevraagd, was mijn leven misschien heel anders gelopen.’

Achtergrond

Dit artikel is gebaseerd op de workshop over bestaanszekerheid in het kader van de Werkconferentie ‘Diversiteit omarmen, inclusie realiseren’ van 4 juni 2025. Hier gingen meer dan 150 ggz-professionals van de 37 deelnemende organisaties  van Phrenos (ggz en sociaal domein) met elkaar in gesprek over diversiteit en inclusie in verschillende vormen.  Lees het verslag van de werkconferentie.

Regiobeeld Psychische Problematiek

Het Regiobeeld Psychische Problematiek (RPP) beoogt regionale samenwerkingsverbanden, de organisaties daarbinnen en landelijke beleidsmakers relevante informatie te geven over ontwikkelingen in zorgaanbod en zorggebruik, maar ook in de sociale en regionale context die (zorggebruik bij) psychische problematiek beïnvloeden, zoals bestaanszekerheid, leefstijl en eenzaamheid. Daarnaast is er een Kennispagina Psychische Problematiek die regio’s met een verandertheorie en een concreet stappenplan ondersteunt bij de totstandkoming van integraal en onderbouwd beleid.

Meer weten?

Neem voor meer informatie contact op met Christine Kuiper, onderzoeker Phrenos.